Terug naar de zee!

Was het een vergissing van de evolutie om uit de zee te komen en het land te bevolken? Een column.

Sta me toe deze column te beginnen met een citaat uit de bijbel van de nerds (voor de niet ingewijden: verkrijgbaar in de seculiere boekhandel onder de titel ‘The Hitch Hiker’s Guide to the Galaxy’, auteur Douglas Adams).

Na een beknopte beschrijving van de condition humaine, vervolgt de Guide (eerste boek, verzen 6-7):

“Steeds meer mensen waren van mening dat ze allemaal een grote vergissing begaan hadden door om te beginnen uit de bomen naar beneden te komen. En volgens sommigen waren zelfs de bomen niet zo’n slimme zet geweest, en was het beter geweest als niemand ooit de oceanen had verlaten.” In de tv-adaptatie door de BBC zie je bij deze woorden hoe een man er de brui aan geeft op het land en naakt de zee in stapt, kennelijk met de bedoeling daar voorgoed te blijven.

Misschien lijkt het onwaarschijnlijk dat iets dergelijks ooit in het echt zou gebeuren, dat de evolutie op haar stappen zou terugkeren. Maar dat is een misvatting. De evolutie is geen eenrichtingsverkeer, verre van. Er zijn voorbeelden van diersoorten die groter werden en daarna weer kleiner. Die de bomen in trokken en daarna weer afdaalden naar de begane grond. Die slimmer werden en daarna weer dommer – de evolutie gaat beslist niet altijd in de richting van toenemende intelligentie, zelfs niet bij de mens. We weten dat mensen tegenwoordig gemiddeld iets hoger scoren op IQ-tests dan een halve eeuw geleden, maar of wij vandaag slimmer of dommer zijn dan onze voorouders vijfhonderd jaar of vijfduizend jaar of vijftigduizend jaar geleden, daar hebben we geen flauw idee van (we hebben wel gemiddeld iets kleinere hersenen gekregen, dat weten we).

Maar dat terugkeren naar de zee? Ook dat is al echt gebeurd, en wel meermaals. Alle dieren en planten die op het land leven, stammen af van voorouders die lang geleden uit de zee zijn gekomen. Een collectieve terugkeer is er nooit geweest, maar afzonderlijke soorten hebben wel het land vaarwel gezegd. Een soort marterachtig dier is ooit teruggekeerd naar zee en uiteindelijk geëvolueerd tot de walrus.

Het bekendste voorbeeld is de walvis. Die stamt af van een hertachtig beest, dat via de tussenstap van de Ambulocetus (potjeslatijn voor ‘wandelende walvis’), een zoogdier dat vaagweg iets van een krokodil had, veranderd is in een walvis. Er is niet zo veel fantasie nodig om je voor te stellen hoe pakweg een nijlpaard of een krokodil helemaal een waterdier zou kunnen worden als de omstandigheden daarvoor goed zouden zitten.

Volgens een recente studie zou het in de afgelopen 250 miljoen jaar niet minder dan 69 keer gebeurd zijn, zo’n ‘terugkeer’ naar de zee. Waarschijnlijk zetten landdieren de stap in het water meestal omdat er daar veel voedsel te halen was.

En er is nog wat gebleken uit de studie, door paleontologen van de University of California: het aantal gevallen van dieren die terugkeren naar de zee, gaat de afgelopen zestig miljoen jaar in stijgende lijn. Misschien is het inzicht uit The Hitch Hiker’s Guide to the Galaxy tot meer en meer soorten aan het doordringen.

Deze column is op 7 april 2018 verschenen in De Tijd.