Nee, dat heeft Einstein niet gezegd. Veel van de beste citaten die aan Einstein worden toegeschreven, zijn vals. Een column.
“Iedereen is een genie. Maar als je een vis beoordeelt naar zijn talent om een boom te beklimmen, zal hij zijn leven lang denken dat hij dom is.” Getekend Albert Einstein. Of nog eentje: “Waanzin is: steeds opnieuw hetzelfde blijven doen, en verwachten dat het resultaat verschillend zal zijn”.
Het internet staat vol citaten van Einstein. Helaas zijn vele daarvan vals, waaronder de beide bovenstaande. Einstein heeft zich in werkelijkheid nooit uitgelaten over vissen die al dan niet in bomen klimmen. Maar de lokroep van Einsteins faam is onweerstaanbaar. Neem een half diepzinnig klinkende platitude, plak er een foto van Einstein bij en zet zijn naam eronder en hop, weer een meme klaar – succes gegarandeerd.
De moeilijkheid voor wie bekommerd is om de authenticiteit van Einstein-quotes, is dat de man in zijn lange leven immens veel heeft geschreven of in het publiek gezegd. Vorige maand nog is volume 15 van zijn verzameld werk gepubliceerd. Het valt dan ook niet mee om te bewijzen dat hij iets zeker níet heeft gezegd. Hij gaf zijn mening over politiek, over het huwelijksleven (dat van hemzelf was behoorlijk problematisch), over kunst, over wetenschap en over tal van andere onderwerpen – het citaat “Het moeilijkst te begrijpen ding in de wereld is de inkomstenbelasting” schijnt authentiek te zijn.
De schrijvers Alice Calaprice en Andrew Robinson (die al een reeks Einstein-boeken op hun naam hebben staan) hebben zich over het omvangrijke bronnenmateriaal gebogen, en daarbij vastgesteld dat het zelfs met enkele van de populairste Einstein-citaten, die meestal als betrouwbaar gelden, niet helemaal pluis zit.
Neem nu het fameuze “God dobbelt niet”, bedoeld als kritiek op de onvoorspelbaarheid in de kwantumtheorie. Wat Einstein schreef was: “Kwantummechanica […] heeft veel opgeleverd, maar brengt ons niet echt dichter bij het geheim van ‘de Oude’. Wat mij betreft, ik ben ervan overtuigd dat Hij niet dobbelt”. Akkoord, het heeft dezelfde strekking (als is het niet onbelangrijk dat Einstein niet letterlijk het woord ‘God’ gebruikt), maar het heeft toch niet dezelfde gebalde kracht.
Of deze: “Alles moet zo eenvoudig mogelijk gemaakt worden, maar niet eenvoudiger dan dat”. Het is een van mijn favorieten – en van iedereen die over wetenschap schrijft, omdat het ideaal is om de kritiek te pareren als je iets onbegrijpelijks op papier hebt gezet. Maar helaas, het origineel is heel wat minder catchy: “Het valt amper te ontkennen dat het einddoel van alle theorie is om de niet reduceerbare basiselementen zo eenvoudig en zo weinig talrijk mogelijk te maken, zonder de adequate weergave van een enkel ervaringsgegeven te moeten opgeven.”
En zelfs het allerberoemdste Einstein-citaat van allemaal – “E=mc²” – is niet helemaal wat het lijkt. Die formule komt helemaal niet expliciet voor in Einsteins beroemde artikel uit 1905 waarin hij wél het idee ervan in woorden formuleert. Hij schrijft in dat artikel wel formules die in de buurt komen (zij het met andere symbolen, zoals ‘V’ voor de lichtsnelheid en ‘L’ voor de energie). Veel later pas zal Einstein de symbolen van andere auteurs overnemen en ook “E=mc²” schrijven.
Een licht gewijzigde versie van deze column is op 16 juni 2018 verschenen in De Tijd.